Değeri başka bir finansal varlığın veya malın değerine doğrudan bağlı olan finansal araçlar türev araç olarak adlandırılmaktadır. Türev araçlar, dayanak varlığın sahipliğinin el değiştirmesine gerek olmaksızın, bu varlıkla ilgili hak ve yükümlülüklerin ticaretine imkan sağlar. Türev araçlar, riskten korunma veya getirisi değişken (örneğin değişken faizli tahvil) olan araçların getirisi sabit olan araçlarla (örneğin sabit faizli tahvil) değiştirilmesi amacıyla kullanılabilir.[1]
Türev piyasaları kavramı, forward, futures, options ve swap işlemlerinin tamamını içermektedir. Bu tür işlemler vadeli işlemlerdir. Vadeli işlemlerin ortak özelliği, ilerideki bir tarihte teslimatı yapılmak üzere herhangi bir malın veya finanssal aracın, bugünden alım satımının yapılmasıdır.
Vadeli işlem piyasalarının temelini oluşturan futures işlemleri borsalarda işlem görmekte bunun sonucu olarak da, vade, sözleşme büyüklüğü, alınacak teminatlar, fiyat adımları, işlem kriterleri, ilgili borsalar tarafından belirlenmektedir.
Forward işlemleri ise organize borsalarda yapılmayan, dolayısıyla, fiyat, vade, miktar gibi unsurların standart olmayıp tarafların karşılıklı anlaşmasıyla belirlenen vadeli işlemlerdir.
Opsiyon sözleşmeleri çoğunlukla organize borsalarda işlem gören fiyat, miktar, vade açısından standartlaştırılmış sözleşmelerdir.
Swap ise iki tarafın belirli bir zaman diliminde ödemelerinin karşılıklı olarak değişiminde anlaştıkları bir finanssal işlemdir.
Türev ürünleri gelişmiş finanssal sistemlerin önemli araçlarındandır. Bunun temel nedenleri;
Hızlı bir değişimin yaşandığı günümüzde türev (derivatives) piyasaları, finans piyasalarının gelişmişlik seviyesini artırarak, ekonomide kaynakların daha etkin dağılımı ve kullanımına katkıda bulunmak, gelişmiş uluslararası piyasalarda yer almak ve bu piyasalara entegre olmak gibi amaçların gerçekleştirilmesinde önemli işlevler üstlenmektedir.
Dünya borsacılığının günümüzde ulaştığı düzey uzun süren tarihsel bir gelişimin sonucudur. Bu süreç, ilk aşamada spot işlemlere, ara aşamada forward işlemlere daha sonra vadeli işlem ve optionslara dayalı vadeli kontrat piyasalarına dönüşüm şeklinde birbirini tamamlayan üçlü bir yapı içerisinde gerçekleşmiştir.
Vadeli ürün işlemleri ve bu işlemlerin yapıldığı piyasaların ortaya çıkması oldukça eskilere dayanmaktadır. İlk futures işlemi 1679 yılında Japonya’da kaydedilmiştir. Bu dönemde daha çok kişisel işlemler olarak kalan bu tür işlemler için ilk piyasa sayılabilecek örgütlenme 1730 yılında Osaka’da kurulan Dojima Pirinç Ticaret Borsası’dır. Günümüzde bilinen anlamda modern vadeli işlem borsalarının oluşumu 1840’lı yıllarda Amerika Birleşik Devletleri’nde gerçekleşmiştir. Bu dönemde Chicago gerek ulaşım altyapısı gerek çevre eyaletler için bir pazar konumunda olması dolayısıyla tüccarların buluştukları bir merkez haline gelmiştir. Ancak pazarda zaman zaman oluşan arz-talep dengesizliği üreticileri ve tüccarları zor durumda bırakmıştır. Bu dengesizliğin önlenmesi amacıyla 1848 yılında Chicago Board of Trade (CBOT) olarak bilinen tahıl borsası kurularak pazar örgütlü bir yapıya kavuşturulmuştur. Daha sonra değişik ürünlerin de piyasalarda işlem görmeye başlamasıyla 1919 yılında Chicago Merchantile Exchange (CME) olarak kurulan borsa bir kurum geleneğiyle günümüze kadar gelmiştir.
Vadeli işlem piyasalarında yapılan işlemler 100 yıllık bir süre içinde tarım ve sanayi ürünlerinin konu olduğu mala dayalı işlemler şeklinde devam etmiştir. Ancak uluslararası ticarette 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren meydana gelen önemli gelişmeler karşısında finansman teknikleri yetersiz kalmış, piyasalarda oluşan tıkanmaların aşılması amacıyla vadeli işlem piyasalarında faiz, döviz, borsa endeksi, devlet tahvili ve hazine bonosu üzerine de vadeli işlem kontratları yazılmaya başlanmıştır. Vadeli işlem piyasaları 1980’li yıllardan itibaren faiz, döviz ve endeks enstrümanlarının da işlem gördüğü, trilyon dolarların çok kısa bir süre zarfında el değiştirdiği ve borsaların birleşerek 24 saat boyunca işlem yapabildikleri piyasalar haline gelmiştir.[3]
20. yüzyılın ikinci yarısında ve özellikle 1980’lerden sonra adından sıkça söz ettiren forward ve futures işlemlerin tanımlamaları birbirlerinden tamamen ayrı olmasa da gerek doğuşu, gerekse günümüzdeki uygulama şekli itibariyle ayrı başlıklar altında tanımlamayı gerektirmektedirler. Tanımlamada tarihsel gelişim esas alınarak, öncelikle forward daha sonra futures sözleşmelerden bahsedilecektir.[4]
Türev araçları korunma, spekülasyon ve arbitraj amacıyla alıp satabilirsiniz.
Korunma amaçlı işlemler, mevcut veya gelecekte oluşabilecek risklerin Borsadaki sözleşmeleri kullanarak azaltılması veya giderilmesidir.
Spekülasyon (diğer adıyla yatırım) amaçlı işlemlerde, yatırımcı sözleşmeleri fiyat hareketlerinden kar elde etmek amacıyla risk almak suretiyle alıp satar.
Arbitraj işlemleri, her hangi bir risk alınmaksızın, fiyat veya faiz hadlerinde oluşan dengesizliklerden faydalanmak suretiyle farklı sözleşmelerin ve işlemlerin eşanlı olarak yapılması suretiyle her türlü şartta belirli bir karın garanti edildiği işlemlerdir.
FORWARD SÖZLEŞMELER
Forward işlemler tanımı gereği, standardizasyon olmadığı, tarafların sözleşme yaparken her türlü serbestliğe sahip oldukları işlemlerdir. Tarafların sözleşme yapmaları gereken sınırlı bir fiziksel mekan söz konusu olmadığı gibi, sözleşmelerin alım-satımı için de bir mekanizma ya da organizasyon mevcut değildir. Forward işelmlerde teslimi garanti eden herhangi bir kurum ya da kuruluş da yoktur. Bu yapısı itibariyle forward sözleşmeler, mevcut ticari hukuk mekanizması içinde yapılabilen, mekanizmanın sağlıklı işleyişi tarafların karşılıklı güvenine ve hazırlanan sözleşmenin mevcut ticari yasalarla uymuna dayanan işlemler olmaktadır. [5]
Diğer bir deyişle, bir emtia’nın gelecekte belli bir süre sonra teslim koşuluyla alım veya satımı için bugünden yapılan sözleşmelere vadeli işlem (forward transactions) denir.
İşlemin özelliği emtia alım veya satım sözleşmesinin bugünden yapılması, teslim ve karşılığı olan ödemenin ise anlaşmada kararlaştırılan bir fiyattan, ilerideki bir tarihte gerçekleştirilmesidir. Sözleşmenin yapıldığı ilk aşamada ilke olarak bir ödemede bulunulmaz. Forward genelde kur riskine karşı korunma (hedging) veya spekülasyon için kullanılır.
Future piyasaların oldukça yaygınlaştığı ve mala dayalı işlemlerin, gerek istenilen güvenceyi vermesi ve gerekse malların standadizasyonu gibi kolaylıklar sağlaması sebebiyle daha çok future piysalarda yapıldığı bu zamanda, forward işlemler yoğun olarak döviz, tahvil, faiz oranı gibi standart mallar üzarine ve finansal yapısı güçlü, karşılıklı birbirlerini tanıyan kurumlar olan bankalar ile bunların büyük müşterileri arasında yapılmaktadır. Ayrıca, ülkelerarası borçlanma ve farklı ülke bankaları rasındaki kredi işlemlerinde de sınırlı sayıda da olsa forward işlem yapılmaktadır.
Forward işlemlerde, taraflardan herhangi birisinin sözleşmeye uymaması ve iflası halinde karşı tarafın zararını karşılayabilecek herhangi bir mekanizmanın bulunmaması, özellikle spekülatif amaçlardan uzak, riskini minimize etmek isteyen üreticilerin bu işlemlere soğuk bakmasına sebep olmakta ve forward işlem yapmak isteyen bir taraf, karşı tarafı bulmakta oldukça güçlük çekmektedir. Bu durum, hem forward işlemlerin yapıldığı mal çeşidini sınırlamakta, hem de toplam forward işlem hacminin düşük düzeylerde kalmasına sebep olmaktadır. Forward işlemlerin organize bir yapıya sahip olmamasının doğurduğu bir başka sonuç da, tarafların süresi dolmadan yükümlülüklerini yerine getirerek anlaşmadan kurtulma imkanının az olmasıdır. İkinci el piyasalarının mevcut olmaması ve devrinin hemen hemen imkansızlığı, tarafların sözleşmeyi feshedebilmek için; ya başlangıçta sözleşmeye ilgili madde koymak zorunluluğunu ya da karşı tarafı ikna etmek yükümlülüğünü getirmektedir. Sayılan bütün bu sebepler dolayısıyladır ki, forward işlemler bütün dünyada hem tür hem de hacim olarak sınırlı kalmakta ve yerlerini hızla future piyasalara bırakmaktadırlar.[6]
Vadeli işlemler döviz piyasasında faaliyet gösteren bankalarla müşteriler arasında yapılır. Bu işlemlere gerek duyulmasının nedeni, döviz kurlarıyla ilgili gelecekteki belirsizliktir.
Eğer döviz kurlarındaki ortaya çıkan değişmeler bugünden tam olarak bilinseydi, vadeli işlemlere de gerek olmayabilirdi. Vadeli işlemlerden yararlanan ithalatçı, ihracatçı veya dış mali yatırımcı gibi gelecekte döviz cinsinden bir ödeme yaparak veya bir gelir elde edecek kimselerdir.
Fiyatlar önceden karşılaştırıldığından vadeli sözleşmeler söz konusu işlemleri öngörülen süre içinde kur değişmesi riskine karşı korurlar. Vadeli sözleşmelerde vade, uygulanacak döviz kuru, döviz miktarı, ödeme ve teslimle ilgili yer, banka hesap numarası, isim gibi bilgiler yer alır. Vadeli işlemlere uygulanan kurlara vadeli döviz kuru (forward exchange rates) adı verilir.
Örnek
24 haziran 2003 tarihinde dolar’ın TL’ye karşı kuru bir forward kontratına göre 1,700,000 TL olarak görülmektedir. Sizin 24 haziran 2003 tarihli kur beklentinize göre kontrata girip girmeme konusundaki tutumunuz ne olacaktır. Araştırmalara göre;
Doların spot fiyatı 25 nisan 2003 tarihinde 1,550,000 TL’dir.
25 nisan 2003 tarihinde USD yıllık mevduat faizi %5
25 nisan 2003 tarihinde TL yıllık mevduat faizi %5
Bu verilere göre forward fiyat;
1+(((TL faizi/100)xvadeye kalan gün sayısı) / 360)) xspot fiyat
forward fiyat =
1+(((us faizi/100)xvadeye kalan gün sayısı) / 360))
1+(((82/100) x 60) / 360)) x 1,550,000
forward fiyat =
1+(((5/100) x 60) / 360))
1.136 x 1,550,000
forward fiyat =
1.0069
Forward fiyat = 1,750,000 TL
Forward piyasasında 1,700,000 TL’ye satılan 24 haziran 2003 tarihli kontrat hesaplamanıza göre 1,750,000 TL olarak bulundu. Kazanç sağlamak için 24 haziran 2003 tarihli forward kontratına alım amaçlı girmekte yarar vardır.[7]
FİYATLANDIRMA
Forward işlemin taraflarının, hedge etmek istedikleri risklerin başında fiyat riski gelir. Piyasadaki fiyat dalgalanmaları, gerek alıcı ve gerekse satıcı açısından kaçınmak istedikleri önemli bir risktir. Spekülatörler açısından ise fiyat dalgalanmaları, bir risk unsuru olmakla birlikte aynı zamanda kazancın da kaynağıdır.
Forward sözleşmlerde taraflar fiyat tespiti esnasında, sözleşmenin yerine getirilmesinin garantisi olacak şekilde, birbirlerinden karşılıklı veya bir taraf diğerinden teminat talep edebilir. Ancak teminat konusu, tarafların isteğine ve karşılıklı güvenine dayalıdır. Eğer taraflar birbirine tamamen güveniyorsa teminat söz konusu olmayabilir. Teminatın alınması halinde ise fiyat tespitinde teminatlar da devreye girer. Eğer satıcı alıcıya teminat vermişse, vermiş olduğu teminatın, belirlenen faiz oranı ile söz konusu sürenin çarpımı kadar bir faiz gelirinden mahrum kalacağı için, malın forward fiyatına, bu faiz kazancından birim mala düşen tutar kadar ilave yapacaktır. Eğer satıcı, alıcıdan teminat almışsa, bu tutarı forward fiyattan düşecektir.
FORWARD SÖZLEŞMENİN TARAFLARA SAĞLADIĞI AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI
Forward sözleşmeler, öncelikle risklerini minimum kılmak isteyen hedgerlere bu amaçları doğrultusunda hizmet etmektedir. Bu sözleşmelerde satıcı tarafında bulunan taraf, satmak istediği malı veya hizmeti ileri bir tarihte satmayı garanti altına almakla birlikte, satıcıyı en önemli risk sayılan fiyat dalgalanmalarının fiyat riskinden korumaktadır.
Alıcı pozisyonunda bulunan taraf ise, ileri bir tarihte ihtiyacı olan mal ve hizmeti, fiyat riskine karşı korunmuş bir şekilde satın alabilme garantisini elde etmektedir. Bu özelliğiyle forward sözleşmeler alıcı ve satıcı açısından gelecekteki belirsizlikleri ortadan kaldırmakta ve taraflara geleceğe yönelik rsayonel planlar yapma imkanı tanımaktadır.
Forward işlemlerin saydığımız avantajlarının yanısıra birtakım dezavantajları da vardır. Öncelikle, forward sözleşme yapmak, bu sözleşmelerin tabiatı gereği, sözleşmeyi yapanlar için bir risk üstlenmek demektir. Şöyle ki; forward sözleşmeler, ayrı bir garanti mekanizması içermeyip güven ağırlıklı işlemler olması dolayısıyla tarafları, karşı tarafın taahhüdünü yerine getirmemesi vaya sözleşmeye uymaması halinde çok büyük sayılabilecek zararlarla karşı karşıya bırakabilmektedir. Bu durum, taraflardan birinin iflası ya da ölümü gibi durumlarda geçerlidir.
Forward sözleşmelerdevadeden önce işlemin sona erdirilememesi taraflar için bir güvence mekanizması olurken, aynı zamanda tarafların vadeden önce, sezmeleri halinde daha büyük kayıplardan kurtulmasına da engel olmaktadır.
Forward sözleşmeler, bütün taraflara; malın nitelikleri, miktarı, vadesi, teslim yeri ve koşulları hakkında herşeyi özgürce belirleyebilecekleri geniş bir alan sunarken taraflar için bir avantaj sayılan bu durum, aynı zamanda malın veya hizmetin standart olmaması, tarafların bütün dikkat ve yoğunluklarını fiyat üzerine verememeleri gibi bir dezavantajı da beraberinde getirmektedir. [8]
FUTURES SÖZLEŞMELER
Futures standart miktar ve kalitede bir varlığın önceden belirlenmiş bir fiyattan gelecekte belirli bir tarihte teslim etme ya da teslim almaya ilişkin yasal bir sözleşmedir. Futures kontratın dayandığı ya da yazıldığı varlık fiziksel bir mal olabileceği gibi finanssal bir ürün ya da gösterge olabilir. Bunlar;
Mal-emtia futures (commodity futures)
Finanssal futures (financial futures)
FUTURES İŞLEM MEKANİZMASI
1. Futures komisyoncuları ve borsalar
Futures kontrat satın almak ya da satmak isteyen bir kişinin komisyoncu nezdinde hesap açması gerekmektedir. Futures komisyoncuları müşterilerinden gerekli teminatları toplamakta, hesap durumlarını düzenlemekte ve tüm işlem faaliyetlerini kayıt edip, raporlamaktadır.
2. Takas odaları (clearing houses)
Her vadeli işlem borsası tüm işlemleri takastan geçiren bir takas odası ya da kurumuna sahiptir. Takas odası futures işleminde günlük fiyat farklarından ortaya çıkan kısa ve uzun pozisyonları günlük olarak dengeleyen kurumdur. Takas odası her futures işleminde karşı taraf olarak devreye girmekte ve borsada güven sağlamaktadır. Takas odasının diğer bir işlevi kontratları kur, faiz ve endeks değişimleri doğrultusunda pazara göre uyarlamak, marj hesabını izlemek ve gerekli durumlarda alıcı ve satıcılardan ek teminat ya da marj talep etmektedir.
3. Marjlama süreci (margining process)
Futures kontrat alıcı ve satıcıların pozisyonlarının kur, faiz ve endeks değişimleri doğrultusunda takas odasınca günlük olarak dengelenmesi vadeli işlem borsalarının en önemli özelliklerindendir.[9]
MALİ GELECEK (FİNANCİAL FUTURES) SÖZLEŞMELERİ
Mali gelecek sözleşmesi (financial futures contract), belli nitelikteki ve belli miktardaki mali aracın sözleşme tarihinde belirlenmiş bir fiyattan gelecekte belirli bir tarihte teslimini (alım-satımını) hükme bağlayan bir anlaşmadır.
MALİ GELECEK PİYASALARINDA AMAÇ
MALİ GELECEK İŞLEMLERİNİN ÖZELLİKLERİ
Örnek.
Bir yatırımcı pazartesi sabahı çarşamba öğleden sonra vadesi gelecek Sfr birimli bir kontratta uzun pozisyona geçmektedir. Sfr 125,000 için anlaşılan fiyat $0.75’dır. Pazartesi günü seans sonunda futures fiyat $0.755’a yükselmiştir. Günlük dengeleme (settlement) doğrultusunda üç olgu gündeme gelmektedir.
Görüldüğü gibi her işlem gününün sonunda futures kontratların değeri sıfırlanmaktadır.Salı kapanışta fiyat $0752’a düşmüştür. Yatırımcı $375’lık zararı (125,000 x 0.003) ödeme ve eski kontratını $0.752’dan fiyatlandırılmış yeni bir kontrat ile yenileme durumundadır. Çarşamba kapanışta fiyat $0.74’a düşmüş ve vade dolmuştur. Yatırımcı karşı tarafa $1,500’lık zararı ödeyecek ve geçerli fiyat $0.74’dan İsviçre franklarını teslim alacaktır.Günlük dengeleme sistemini (daily settlement system) tablo halinde özetlersek;
| Zaman | İşlem | Nakit akışları |
| Pazartesi sabah | Yatırımcı iki gün sonra | Yok |
| Vadesi dolacak olan Sfr futures | ||
| Kontrat satın alıyor. | ||
| Fiyat $0.75 | ||
| Pazartesi kapanış | Futures fiyat $0.755′a yükseliyor. | Yatırımcı |
| Pozisyon “marked-to-market” | 125,000 x (.755-.75)=$625 | |
| Elde ediyor. | ||
| Salı kapanış | Futures fiyat $0.752′a düşüyor. | Yatırımcı |
| Pozisyon pazara göre ayarlanıyor. | 125,000 x (.755-.752)=$375 | |
| Marked-to-market | Ödüyor. | |
| Çarşamba kapanış | Futures fiyat $0.74′a düşüyor. | 1. Yatırımcı |
| 1. Kontrat pazara göre ayarlanıyor. | 125,000 x (.755-.74)=$1,500 | |
| 2. Yatırımcı 125,000 sfr teslim alıyor. | Ödüyor. | |
| 2.yatırımcı | ||
| 125,000 x .74 = $92,500 | ||
| Ödüyor. |
Futures pazarda takas sistemi alım-satımlarda ticari riski oldukça azaltmaktadır. Buna karşılık vadeli forward işlemlerde taraflardan birinin yükümlülüklerini yerine getirmeme riski söz konusudur. Futures kontratlarda kazanç ve kayıplar günlük olarak seans sonrasında ödenmektedir. Kontratların pazara uyarlanması “marking to market” adı verilen bu uygulama yukarıdaki örnekte gösterilmiştir.
Günlük dengeleme futures kontratların ödememe riskini forward işlemlere göre oldukça azaltmaktadır. Yatırımcılar her gün fiyat dalgalanmalarından kaynaklanan kayıp ve kazançları karşılama durumundadır. Borçlarını ödeme güçlüğü içindeki yatırımcı vadeli sözleşmelerde olduğu gibi sözleşme sonunda büyük zararlarla karşılaşmaktansa günlük işlemler sonunda kayıplarını karşılama yoluna gitmektedir.
Mali gelecek sözleşmesinin sona erdirilmesi üç şekilde gerçekleşir;
1. Fiziki teslim (physical delivery)
Kontrata dayalı malın satın alınması veya satılması gerekir. Futures pazarlarda pozisyonların kapatılmasında fiziksel teslim çok nadir görülür.
2. Nakdi teslim (cash delivery)
Futures pozisyonların tasfiyesinde en yeni uygulamadır. Fiziksel teslime izin verilmeyen bazı kontratlar (endeks futures gibi) borsalarca konular ilkeler doğrultusunda nakden kapatılmaktadır.
3. Karşıt (ters) işlemle kapatılması (offsettıng)
En sık rastlanan uygulamadır. Uzun pozisyon sahibi aynı ürüne dayalı, aynı teslim ayına sahip futures kontratı satın alarak kısa pozisyona geçmekte, buna karşılık kısa pozisyon sahibi aynı teknik koşulları taşıyan futures kontratı satın alarak (uzun pozisyona geçerek) pozisyonunu dengelemektedir. [10]
Mali gelecek sözleşmelerinin yararlı yönleri
Mali gelecek sözleşmelerinin sakıncalı yönleri
FUTURE İŞLEMLERİ AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI
Future işlemlerin taraflara ve ekonomiye yaptığı en önemli katkı şüphesiz “risk minimizasyonu” konusundadır. Taraflar future işlem yapmakla, piyasalarda söz konusu olan fiyat dalgalanmalarından doğabilecek zarar risklerini bertaraf etmektedirler.
Future piyasalar, piyasada yer alan taraflar için, gelecek üzerindeki belirsizlikleri azalttığından dolayı, gerek üretici gerekse mali kesime gelecek üzerine planlar yapma olanağı tanımakta ve bu piyasaların olmaması halinde katlanılan stoklama, sigortalama ve finansman maliyetlerini en aza indirmektedir.
Future piyasalar, spot piyasalarda da gerek spekülasyon ve gerekse arbitraj yoluyla fiyat etkinliğinin sağlanmasına yardımcı olarak, tüketici kesime de dolaylı katkılarda bulunurken, future piyasalarda sözleşme konusu olan malların spot piyasalarının gelişimine de olumlu etkilerde bulunurlar. Ayrıca future piyasaların, yeni yatırım araçları yaratmasından dolayı, ülkedeki atıl fonların ekonomiye kanalize edilmesine yardımcı olduğunu söylemek de pek yanlış olmayacaktır.
Future piyasaların olumsuz özelliklerinden de bahsedecek olursak; future piyasaların standart oluşu, tarafların istedikleri nitelik ve miktarlar üzerine sözleşme düzenlemelerini engellemektedir. Ayrıca vade standardı ise risk minimizasyonu için piyasaya girenlerin bu amaçlarını tam anlamıyla yerine getirmelerini engelleyebilmekte ve tarafları “baz riski” ile karşı karşıya bırakabilmektedir. Zarar riskinden kurtulmanın bedeli, kar etme ihtimalinden vaz geçmek olmaktadır.
Future piyasalar, bütün piyasalarla olan sıkı ilişkisi ve ekonominin bütün kesimleriyle olan bağlantısı dolayısıyladır ki, önemli bir riski bünyesinde taşımaktadır. Future piyasalarda, küçük miktarlardaki harcamalarla büyük sözleşmeler yapılabilmesi, bu piyasaların işlem hacmini oldukça artırmıştır. Bu yüzden bu piyasalardaki en küçük bir güvensizlik ya da herhangi bir aracı kuruluşun iflası gibi bir durum, bütün ekonomide büyük bir rahatsızlığa veya buhrana sebep olabilecektir. Bu yüzden, kamunun bu piyasaları iyi takip etmesi, aracı kuruluşların mali yapılarının güçlü olmasına dikkart etmesi gerekmektedir. Bu da kamunun bu piyasalarda etkinliğini artırıcı bir rol olacaktır ki, bu durum serbest piyasa mekanizmasının istemediği bir durumdur. Bu yüzden bu sakıncanın bertaraf edilmesi için bu piyasalarda iç denetim mekanizmasının ve piyasada öz düzenleme kuruluşlarının öncelikle oturtulması gerekmektedir.[11]
VADELİ PİYASALARDA TAKAS SÜRECİ
Vadeli piyasalarda işlemin gerçekleştiği anda, hem alıcı hem de satıcı aldıkları pozisyonun değerinin belirli bir yüzdesi kadar teminatı (nakit ve nakit dışı) Takas Merkezi’ne yatırırlar. Söz konusu işlem Şekil 1’de gösterilmiştir.
Alınacak olan teminat, genelde takas gününe kadar olan riski karşılayacak şekilde hesaplanır. Bu teminat tutarının hesaplamasında temel alınan gösterge vadeli işleme konu menkul kıymet veya finansal göstergenin fiyat oynaklığıdır. Gelişmiş finansal piyasalara sahip ve makro dengeleri düzgün olan ekonomilerde sermaye piyasası araçlarının fiyat oynaklığı, gelişmekte olan ve enflasyonist baskı yaşayan ülkelere göre daha az olduğundan, vadeli işlemlerde alınan teminatlar da genellikle daha azdır.
Vadeli piyasalarda başlangıçta her iki taraftan da alınan bu nakit ve nakit dışı teminatlar Takas Merkezi’nde toplanarak bir teminat havuzu oluşturulur. Bu teminat havuzu sayesinde piyasada pozisyonu olan yatırımcıların zarar etmeleri durumunda sisteme zarar vermeleri engellenmiş olur. Bir yatırımcının zarar etmesi ve bu zarar karşılığı istenen tutarı yatırmaması durumunda teminatına başvurulur ve pozisyonu piyasada likide edilir. Vade sonunda, Takas Merkezi’nde tutulan bloke teminatlar yükümlülüğün yerine getirilmesi şartıyla taraflara iade edilir.[12]
VADELİ İŞLEMLER PİYASASINDA NASIL POZİSYON ALINIR?
· Vadeli işlem sözleşmesinde alım yapan yatırımcı, “uzun pozisyon”, satım yapan yatırımcı ise “kısa pozisyon” almış olur.
· Vadeli işlem sözleşmesinde uzun veya kısa pozisyon tutan kişi, açık pozisyondadır. Piyasanın açık pozisyon durumu, seans içi pozisyon kapatma ve yeni pozisyon alma işlemleri netleştirildikten sonra, vadeli işlem sözleşme yükümlülükleri hala devam eden katılımcıların tuttukları açık pozisyon sayısını gösterir. Açık pozisyon sayısı, piyasadaki uzun veya kısa pozisyon sayısına eşittir.
· Açık pozisyona sahip kişi, sözleşmenin vade sonu gelmeden ters bir pozisyon alarak pozisyonunu kapatabilir veya sözleşmenin vade sonuna kadar açık pozisyonda kalabilir. Açık pozisyonunu kapatarak piyasadan çekilmek isteyen bir yatırımcı;
a. uzun pozisyonuna karşı, aynı vadeli işlem sözleşmesinde kısa pozisyona girer.
b. kısa pozisyonuna karşı, aynı vadeli işlem sözleşmesinde uzun pozisyona girer.
· Açık pozisyon sahibi, pozisyonu açık kaldığı sürece, bu pozisyon için yatırdığı teminatı geri alamaz.
· Vadeli işlem sözleşmesinde uzun taraf olan bir yatırımcı, vadeli işlem fiyatı piyasada anlaştığı fiyatın üzerine çıktığı takdirde kar, altına düştüğü takdirde zarar ederken, kısa taraf olan yatırımcı ise, vadeli işlem fiyatı piyasada anlaştığı fiyatın altına düştüğü takdirde kar, üzerine çıktığı takdirde zarar eder.
· “Aralık pozisyonu” (calendar spread) almak, vadeli işlem sözleşmeleri fiyatlarının farklı değişiminden yararlanmak amacıyla, aynı menkul kıymet üzerine düzenlenen vadeli işlem sözleşmesinin iki farklı işlem vadesinin birinde uzun diğerinde ise kısa taraf olmak demektir. İki sözleşme fiyatındaki değişimler sonucu yatırımcı kar/zarar edebilir. Aralık pozisyonu alırken, yatırımcı açısından karar verme kriteri, fiyat hareketinin yönünden ziyade, söz konusu iki sözleşme arasındaki fiyat farklılığının düşük veya yüksek olup olmayacağı hususudur.
· Vadeli işlemler piyasasında “aralık pozisyonu”nun yanısıra, “ürünlerarası aralık pozisyonu” (intercommodity spread) da alınabilir.[13]
Gerçekleştirilen her yeni işlem, işlem hacminde artışa neden olur. Belirli bir zaman içerisinde gerçekleştirilen işlemlerin toplamı işlem hacmini verir. Açık pozisyon sayısı ise belirli bir anda kaç tane açık pozisyonun olduğunu gösterir. İşlem hacminin ve açık pozisyon sayısının 0 olduğunu ve piyasada sadece 2 yatırımcı (yatırımcı A ve yatırımcı B) olduğunu var sayalım: Eğer yatırımcı A, yatırımcı B’ye bir sözleşme satarsa, bir işlem gerçekleşir ve işlem hacmi 1 olur. Aynı zamanda yatırımcı A ve yatırımcı B’nin her birinin açılmış bir pozisyonu olduğu için açık pozisyon sayısı da 1 olur. Eğer yatırımcı B bu açık sözleşmeyi yatırımcı A’ya geri satarsa işlem hacmi 2’ye çıkarken her iki tarafın da açık pozisyonu olmadığından açık pozisyon sayısı 0’a düşer.[14]
BAZ RİSKİ NEDİR ?
· Vadeli işleme konu ürünün vadeli işlem fiyatı ile spot piyasa fiyatı arasındaki farka “baz” denir.
· Spot piyasadaki fiyat değişimi ile vadeli piyasalardaki fiyat değişimi birebir aynı ise baz sabittir. Bununla birlikte, vadeli işlem piyasalarında genelde baz, vadeye belli bir süre varken genelde pozitiftir ve vade sonuna doğru azalarak, vade sonunda sıfır olur.
· Özellikle korunma amaçlı işlemlerde, sözleşmenin vadeye kadar tutulması düşünülüyor ve korunma periyodu ile sözleşmesinin vadesi uyuşmuyorsa o zaman baz riski vardır. Bu durumda, vadeli işlem sözleşmesinde “kısa korunma”da olan yatırımcı;
- spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha fazla artarsa,
- spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha az düşerse,
- spot fiyat artar ve/veya vadeli işlem fiyatı düşerse
baz değişiminden kar elde eder.
Vadeli işlem sözleşmesinde “uzun korunma”da olan yatırımcı ise;
- spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha az artarsa,
- spot fiyat vadeli işlem fiyatından daha fazla düşerse,
- spot fiyat düşer ve/veya vadeli işlem fiyatı artarsa
baz değişiminden kar elde eder.
VADELİ PİYASALARDA TEMİNAT SİSTEMİ NASIL ÇALIŞIR ?
· “Başlangıç teminatı”, vadeli işlem sözleşmesinde uzun veya kısa pozisyon almak için yatırılan teminat olup, fiyat dalgalanmaları dolayısıyla ortaya çıkacak zararları karşılamak için Takas Kurumu tarafından işlemin her iki tarafından da alınır.
· Sahip olunan pozisyon açık tutulduğu sürece, söz konusu pozisyon için yatırılan teminat geri çekilemez.
· Vadeli işlem sözleşmesinde pozisyon alındığı andaki fiyat ile cari uzlaşma fiyatı arasındaki fark, açık pozisyon sahiplerinin hesaplarına yansıtılır. Bu işleme, “hesapların güncelleştirilmesi” (marking to market) denir. Söz konusu işlem sonucunda, teminat hesabı bakiyesinin başlangıç teminat tutarını aşması durumunda, aşan kısım yatırımcı tarafından hesaptan çekilebilir.
· Olumsuz fiyat değişimleri karşısında teminat hesabının bakiyesi azalır. Aracı kurum, teminat hesabının belli bir tutara kadar azalmasına, yatırımcıdan teminatını tamamlamasını istemeden, izin verebilir. Bu sınıra “sürdürme teminatı” denir. Açık tutulan pozisyon için yatırılmış bulunan teminatın bakiyesi sürdürme teminatı düzeyine gerilediğinde veya daha altına düştüğünde, yatırımcının teminatını eski düzeyine getirmesi, yani başlangıç teminatı seviyesine çıkarması için çağrıda bulunulur. Buna “teminat tamamlama çağrısı (margin call)” denir.
· Pozisyon kapatıldığı zaman veya sözleşmenin vade bitiminde, yatırımcının teminat hesabındaki bakiye serbest bırakılır. Fiziksel teslimatın söz konusu olduğu durumunda ise, vade sonunda satıcı taraf teslimat yükümlülüğünü alıcı taraf da nakit yükümlülüğünü yerine getirir.
İMKB VADELİ İŞLEMLER PİYASASININ KISA GEÇMİŞİ
Vadeli İşlemler Piyasası Müdürlüğü, para ve sermaye piyasalarında işlem yapan yatırımcılara ve portföy yöneticilerine hem riskten korunma imkanı sağlamak, hem de etkin bir portföy yönetimi imkanı sunmak amacıyla 3 Mayıs 1994’de kurulmuştur.
1995 yılından beri piyasa katılımcıları için çeşitli üniversitelerimizden öğretim üyelerinin de yardımıyla eğitim programları düzenlenmektedir. Üye temsilcileri öncelikle teorik eğitim almaktadır. Teorik eğitimde başarılı olanlar için alım satım sistemini tanıtmak üzere uygulamalı eğitimler yapılmaktadır. Bugüne kadar yaklaşık 500 temsilci teorik eğitimi, 200 temsilci de uygulamalı eğitimi başarıyla tamamlamıştır.
Borsada işlem görecek vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerin işlem yöntemine ilişkin yapılan değerlendirmeler sonucu işlemlerin elektronik ortamda gerçekleşmesi ilkesi benimsenmiş ve bu doğrultuda kullanılacak alım satım sisteminin yazılım çalışmalarına 1997 yılında başlanmıştır. Yabancı bir yazılım şirketiyle ortak ürün şeklinde geliştirilen alım satım sistemi, yapılan testler ve simülasyon çalışmaları ile kullanıma hazır hale getirilmiştir.
Piyasamızın hukuki altyapısını oluşturan 2001 yılı Şubat ayında dalgalı kur sistemine geçilmesiyle birlikte döviz kurlarının gelecekte alacakları değerlere ilişkin belirsizlik artmış, bunun üzerine, döviz üzerine vadeli işlem sözleşmelerinin işlem göreceği piyasanın açılması çalışmaları hızlandırılmıştır. Bu doğrultuda, 15 Ağustos 2001 tarihinde, TL/Dolar vadeli işlem sözleşmeleri Borsa salonu ortamında işleme açılmıştır.
Piyasanın açılışını takiben yeterli gelişmenin sağlanaması nedeniyle üye temsilcilerinin Borsaya gelmesine gerek olmaksızın işlem yapabilmelerini teminen 3 Ocak 2002 tarihinden itibaren üye merkez ofislerinde telefonla emir kabulu uygulamasına geçilmiştir.
2003 yılı sonunda ise yıl boyunca piyasalarda gözlemlenen istikrar ve bunun sonucuvolatilitelerin düşmesi dikkate alınarak teminatlar düşürülerek işlem maliyetlerinin azaltılmış, dış ticaretimizin kompozisyonu dikkate alınarak TL/Euro vadeli işlem sözleşmeleri işleme açılmış, daha çok yatırımcıya hitap edilmesi amacıyla sözleşme büyüklükleri düşürülmüş ayrıca TL ödemeli hazine bonosu ve devlet tahvillerinin de teminata kabul edilmesine karar verilmiştir.
ALIM SATIM SİSTEMİNİN ÖZELLİKLERİ
Alım satım sistemi, yetkili temsilciler tarafından Borsa salonundaki kullanıcı terminallerinden girilen ya da üye merkez ofislerindeki yetkili üye temsilcileri tarafından telefonla piyasa eksperlerine bildirilen emirlerin fiyat ve zaman önceliğine göre eşleşmesi esasıyla çalışmaktadır.
Emirler hesap numarası ile girilmekte ve eşleşme sırasında ilgili hesaplarda yeterli teminatın olup olmadığı sistem tarafından kontrol edilmekte, yeterli teminat yoksa iptal edilmektedir. İşlemin her iki tarafındaki hesaplarda yeterli teminat olması durumunda işlem gerçekleşmekte ve hemen ardından hesaplardaki bloke teminat ve pozisyon bilgileri güncelleştirilmektedir. Sistem, gün içinde de fiyatlar değiştikçe, belirli periyodlarda hesap bazında kar/zarar tutarlarını hesaplayarak risk yönetimi yapmaktadır. Dolayısıyla, piyasada gerçekleşen tüm işlemler hesap bazında on-line takip edilmektedir. Alım satım sistemi günlük ve tarihsel bazda, özellikle gözetim amaçlı raporlar üretilmesine imkan sağlamaktadır.
Vadeli İşlemler Piyasası üye temsilci ekranı NT (Windows) tabanlıdır. Kullanıcı ekranları kullanıcının türüne göre farklı dizayn edilmiş olup, tüm sorgu ekranları dinamik olarak güncellenmektedir. Alım satım sistemine girilebilen emir türleri arasında, özellikle profesyonel yatırımcıların ihtiyaçlarına cevap verecek stop-loss emirleri bulunmaktadır.
İMKB Takas ve Saklama Bankası AŞ ile kurulan sürekli bağlantı sayesinde, Takasbank nezdindeki hesaplara yatırılan teminatların toplam tutarı anında piyasamız alım satım sistemine gönderilebilmektedir.[15]
IMKB VADELİ İŞLEM PİYASASINA İLİŞKİN GENEL BİLGİLER
Vadeli İşlemler Piyasası’nda 10:00-14:00 arasında tek bir seans yapılmakta, 12:00-13:00 arasında öğle arası verilmektedir. Sözleşme büyüklüğü Amerikan Doları vadeli işlem sözleşmeleri için 10,000 Dolar, Euro vadeli işlem sözleşmeleri için 10,000 Euro günlük fiyat marjları %20 ve sözleşme başına alınan teminat ise sözleşme büyüklüğünün %12’si olarak belirlenmiştir.
Piyasada bir kısa veya bir uzun pozisyon almak için, Euro sözleşmeleri için 2 milyar TL , Amerikan Doları sözleşmeleri için ise 1,750 milyon TL tutarında (sözleşme büyüklüğünün % 12’si) başlangıç teminatı yatırmak gerekmektedir. Başlangıç temiantının en az % 30’u nakit TL olarak tutulmak zorundadır. Nakit dışı teminat olarak döviz ve dövize endeksli tahviller kabul edilmektedir. Diğer taraftan, bir vadede uzun diğer vadede kısa pozisyon alınması durumunda spread (yayılma) pozisyonu oluşmakta, spread pozisyonları için ise 1 milyar TL teminat alınmaktadır. Sürdürme teminatı ise başlangıç teminatının %80’i olarak belirlenmiştir. Piyasamızda tüm takas işlemleri ve teminat takibi Takasbank tarafından yapılmaktadır.
PİYASADA İŞLEM YAPACAK YATIRIMCILARIN İZLEMELERİ GEREKEN PROSEDÜR
İlk aşamada döviz üzerine düzenlenen vadeli işlem sözleşmelerinin işlem görmesi nedeniyle, spot döviz piyasasında işlem gerçekleştirebilen bankalar üyeliğe kabul edilmiştir. Piyasamızda aracılık faaliyetinde bulunabilecek üyelerimiz, internet sitemizin ÜYELER bölümündeki listeden görülebilir. Piyasanın gelişimi ve işlem gören enstrümanların çeşidinin fazlalaşmasıyla birlikte, üye sayısının artması beklenmektedir.
Piyasada işlemler hesap bazında takip edilmektedir. Vadeli İşlemler Piyasası’nda işlem yapacak her müşterinin hesap açılmadan evvel, içeriği Borsa tarafından hazırlanan ve iyasada işlem gören enstrümanların özelliklerinin anlatıldığı “Risk Kılavuzu”nu okuduklarına ve anladıklarına dair “Risk Taahhütnamesi”ni imzalaması zorunludur.
Aracı kuruluşlar, müşterilerden, bir önceki bölümde belirtilen düz pozisyon teminatı ve spread teminatından daha fazla teminat talep etmeleri ve sürdürme teminatı oranını yükseltmeleri mümkündür.[16]
Vadeli İşlem Sözleşmelerine Konu Teşkil Eden Ürünler
Vadeli işlem sözleşmelerinin temel aldığı ürünler (veya varlıklar), genel bir sınıflamayla iki gruba
ayrılabilir.
a- Finansal varlıklara dayalı vadeli işlem sözleşmeleri
i- Uzun Dönem Devlet Tahvilleri
US T-Bond; UK Long Gilts; Deutschland Bunds; İtalyan Devlet Tahvilleri (BTP)
Japon Devlet Tahvilleri (JGB); Fransız Devlet Tahvilleri (Notionnels); …
ii- Orta Vadeli Devlet Tahvilleri
US T-Notes; Orta Vadeli Alman Devlet Tahvilleri(Bobl); …
iii- Kısa Dönem Faiz Oranına bağlı varlıklar
-Üç aylık ABD Hazine Bonosu; üç aylık Fransız Hazine Bonosu; …
-Üç ay vadeli Eurocurrency Sözleşmeleri
(Eurodollar; Euroyen; LIBOR) ; …
-Üç ay vadeli Mevduat Sertifikası (ABD’de dolar bazında); Üç ay vadeli EURO ; …
iv- Döviz Kurları (Currencies)
Brezilya Kuruzerosu; Alman Markı; Kanada Doları; Japon Yeni; İngiliz Sterlini ;
İsviçre Frangı; Fransız Frangı; Avustralya Doları; …
v- Tek tek hisse senetleri için hazırlanan vadeli işlem sözleşmeleri
vi -Endeks üzerine düzenlenen vadeli işlem sözleşmeleri TOPIX (Japonya, Singapur);
IBEX35 (İspanya-MEFF RV); CAC40 (Fransa-MATIF);
Ibovespa (Brezilya-BM&F); S&P100 (ABD-CBOE); ValueLine (ABD);
S&P500 (ABD-CME); FT-SE100 (İngiltere-LIFFE); Nikkei 225 (Japonya-Osaka) .
vii -Enflasyon oranı ve Tüketici fiyat endeksi gibi ekonomik ve hava durumu gibi ekonomik
olmayan diğer değişkenler üzerine hazırlanan
vadeli işlem sözleşmeleri.
b- Çeşitli mallar üzerine vadeli işlem sözleşmeleri
i- Tarım ürünlerine dayalı vadeli işlem sözleşmeleri
- Soya fasulyesi (soybeans)
- Domuz işkembesi (pork bellies)
- Mısır (corn)
- Canlı sığır (live cattle)
- Besi sığırı (feeder cattle)
- Soya fasulyesi yağı (soybean oil)
- Kakao (cocoa)
- Kahve (coffee)
- Portakal suyu (orange juice)
- Şeker (sugar)
- Buğday (wheat)
- Yulaf (oats)
- Soya fasulyesi unu (soybean meal)
- Canlı domuz (live hogs)
- Kereste (lumber)
- Deniz mahsülleri (seafood)
ii- Doğal kaynaklara dayalı vadeli işlem sözleşmeleri
- Altın (gold)
- Gümüş (silver)
- Ham petrol (crude oil)
- Isınmada kullanılan petrol (heating oil)
- Alüminyum (aluminum)
- Bakır (copper)
- Paladyum (palladium)
- Platinyum (platinum)[17]
VADELİ İŞLEM VE OPSİYON BORSASI A.Ş. (VOBAŞ)
Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası AŞ, Sermaye Piyasası Kurulu’nun 17/8/2001 tarihli ve 9/1101 sayılı Kararına dayanan, Devlet Bakanlığı’nın 3/9/2001 tarihli ve 2381 sayılı yazısı üzerine, 2499 Sayılı Sermaye Piyasası Kanununun 40’ıncı maddesine göre, 19/10/2001 tarih, 24558 Sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulan ülkemizdeki ilk özel borsa kuruluşudur. Borsamız, 4.7.2002 tarihinde Ticaret Siciline tescil edilmiş olup, bu tescil 09/07/2002 tarihli Ticaret Sicili Gazetesinde yayımlanmıştır.
Bir milyon üyesi, 350’nin üzerinde oda ve borsanın bağlı olduğu yapısıyla iş aleminin en büyük temsilcisi Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nın kuruluşuna öncülük etmiş olan yüzyılı aşan bilgi ve tecrübesi ile İzmir Ticaret Borsası, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası, finans kurumları arasında seçkin yere sahip bulunan İş Yatırım Menkul Değerler A.Ş, Koçbank A.Ş, Vakıflar Bankası T.A.O, Garanti Bankası T.A.Ş, Akbank T.A.Ş, Türkiye Sınai ve Kalkınma Bankası A.Ş, takas işlemlerinde uzmanlaşmış olan İMKB Takasbank A.Ş ve Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşlar Birliği ortaklarımız arasında yer almaktadır.
Vadeli işlem ve opsiyon borsaları liberal ekonomik sistemlerin vazgeçilmez kurumlardan biridir. 2002 yılı rakamları ile dünyada vadeli işlem borsalarının işlem hacmi 100 trilyon doların üzerinde olup, yılda 4.5 milyar sözleşme alınıp satılmaktadır. İşlem hacimleri finansal piyasalarda olumsuz gelişmeler yaşandığı dönemlerde de artmaya devam etmiştir.
Ülkemizde devlet her gün daha fazla alandan çekilmekte, fiyatların piyasada belirlenmesi yönünde hareket etmektedir. Ülkemiz Avrupa Birliğine girme yönünde ilerlemektedir. Bunun yanında, sermayenin uluslararası dolaşımının önündeki engeller kalkmakta, her işletme dünyadaki gelişmelerden etkilenmektedir. Bu gelişmeler, yabancı işletmelerin kullandığı risk yönetim araçlarının ülkemizdeki işletmelerin hizmetine sunulmasını zorunlu hale getirmektedir. [18]
Borsamız bu ihtiyaçların en etkin şekilde karşılanması için örgütlenme çalışmalarına devam etmektedir.
Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş.’nin kuruluş amacı ve faaliyet konusu, 4487 Sayılı Kanun’la değişik 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ve ilgili mevzuat hükümlerine uygun olarak; vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri ile her türlü türev araçtan oluşan sermaye piyasası araçlarının işlem göreceği piyasaları oluşturmak, geliştirmek, güven ve istikrar içerisinde, serbest rekabet koşulları altında, dürüstlük ve açıklık ilkeleri çerçevesinde faaliyette bulunmasını sağlamaktır.
Vadeli işlem borsası, fiyat ve faizlerin dalgalı seyrettiği bir ortamda işletmelerin risklerini etkin bir şekilde yönetmelerine imkan sağlayacak araçları sunmayı hedeflemektedir. Bu hedefi gerçekleştirmek üzere, kurulduğumuz ilk yılda önemli çalışmalara başlanmıştır. İşlem ve takas sisteminin seçimi ve edinilmesi, sözleşmelerin dizayn edilmesi, etkin bir iç kontrol sisteminin kurulmasına yönelik çalışmalar başarıyla yürütülmektedir.
Vadeli İşlem Borsasının, kurumların ve kişilerin risk yönetim ihtiyacını karşılayarak, ekonominin daha sağlıklı işlemesini ve gelecekteki risklerinden korunmalarına imkan sağlayacak sosyal ve iktisadi fonksiyonları vardır. Bu yönüyle Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş., diğer ticari kuruluşlardan ayrılmaktadır. Varlığını sürdürebilmesi için mutlaka faaliyetlerinden bir gelir elde etmesi zorunluluk ise de, kar elde etmek tek amaç değildir.
Öncelikli hedefleri amaca uygun olarak başarılı bir risk yönetim platformu oluşturmaktır. Yatırımcıları koruyan, şeffaf, piyasa taleplerini optimum oranda karşılayan ve uluslararası piyasalara entegre olmuş, dünya standartlarında bir borsa kurmak öncelikli hedefleri arasındadır.
Tarihi misyon ve sorumluluk bilinciyle, dinamik, piyasa ile uyumlu, teknolojinin tüm imkanlarından yararlanarak modern bir vadeli işlem borsasını ülkemize kazandırmayı hedeflemektedirler. 2002 yılı Ekim ayında başladıkları çalışmalarına, en kısa sürede faaliyete geçmek üzere devam etmektedirler. Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nın ekonomik sistem içerisinde kısa sürede yerini alarak hızlı bir gelişim göstereceğine inanılmaktadır. Eğitim ve tanıtım faaliyetlerini başarının anahtarı olarak görünüyor.[19]
FİYATLAR HAKKINDA BİLGİ EDİNMEK
Vadeli işlem piyasaları sayesinde bir ürünün gelecekteki fiyatı hakkında bilgi sahibi olunabilmektedir. Ürünün ileri bir tarihte teslimi yükümlülüğü üstlenildiği için söz konusu ürüne ait vadeli işlem sözlesmesi fiyatı ürünün vade bitim tarihindeki spot fiyatına ait beklentiyi yansıtmaktadır . İsteyen herkes kolaylıkla vadeli işlem fiyatlarını öğrenebilmekte , yatırımları ile ilgili kararlar alabilmektedirler. Örnegin depolanabilir ürünlerin depolama ve nakit akiş planlamalarında büyük firmalar vadeli işlem fiyatlarını inceleyerek karar vermektedirler . Arz ve talep beklentilerine göre stoklarini ayarlayan firmalar zaman içinde ürünün dengeli dağılımını sağlayarak piyasadaki çalkantıları ve manipülasyonları önlemiş olurlar.
Vadeli işlem piyasalarının gelecekteki spot fiyatlar hakkında fikir vermesi sayesinde firmalar daha az maliyetle üretim planlaması yapabilmekte , ekonomik kaynaklarını daha verimli kullanabilmektedirler. Böylece ürüne ait arz ve talep dengesi sağlanmaktadır. Örneğin bir ürüne ait vadeli işlem fiyatlari yüksekse üreticiler bu ürünü üretmeyi amaçlayacaklar ve arz miktarının en azından yeterli düzeye çıkmasına neden olacaklardır. Eğer ürünün vadeli işlem fiyatı düşük ise üreticiler gereksiz miktarda üretim yapmayacaklar , stoklama maliyetlerini düşürüp verimliliği arttıracaklardır.
RİSKTEN KORUNMAK
Vadeli işlem piyasalarının en önemli kullanim amacı yatırımcıyı fiyat değişimi riskinden korumaktır. Yatırımcı spot piyasada aldığı pozisyonun tersi pozisyonu vadeli işlem piyasasında almaktadır . Yani spot piyasada satış pozisyonunu alan yatırımcı vadeli işlem piyasasında alış pozisyonunu , spot piyasada alış pozisyonu alan yatırımcı vadeli işlem piyasasında satış pozisyonu alarak bir piyasadaki kaybını diğer piyasadaki kazanci ile dengelemeyi amaçlamaktadir. Kayip ile kazancin esit miktarda olması durumunda tam korunma sağlanmış olmaktadır. Bu korunma sayesinde arz ve talepten kaynaklanan fiyat belirsizliğinin maliyeti azaltılmış olmaktadır.
Houthaker’a göre belirsizlik malın üretimi ile tüketimi arasındaki zaman farkından kaynaklanmaktadır. Bu zaman diliminde üretim ve tüketim düzeyi ile ilgili olusan yanlış beklentiler fiyat dalgalanmalarına yol açmaktadır. Iki tip belirsizlik mevcuttur: Sosyal belirsizlik ve kişisel belirsizlik Sosyal belirsizlikte kişiler kendi üretim ve tüketim miktarlarını bilmekte fakat başkalarının üretim ve tüketim miktarlarını bilmedikleri için ne şekilde davranmalari gerektiğini ve fiyatlarda ne şekilde değişmeler olacağını bilmemektedirler. Kisisel belirsizlikte ise gelecekteki ekonomik şartlarin belirlenememesinden dolayı kişiler kendi üretim ve tüketim miktarlarını da belirleyememektedirler .
Vadeli işlem piyasalarında yapılan riskten korunma uygulamasıyla aşırı mal stoğu tutmaktan veya fazla sayıda ileride teslim taahhüdüne girmekten kaynaklanan riskler azaltılmış olmaktadır. Üretici ( yatırımcı ) vadeli işlem sözleşmesi satarak söz konusu ürüne sahip olmadığı halde, örneğin ürünü henüz tarladayken , sözleşmeye konu olan ürünün spot fiyatında gelecekte meydana gelebilecek düşmeye karşı korunabilmektedir. Bu tip korunmaya açığa korunma denilmektedir. Üretici ( yatırımcı ) , örneğin pamuğa dayalı üretim yapan bir tekstil firması, pamuğa dayalı vadeli işlem sözleşmesi satın alarak ürünün spot fiyatında gelecekte olabilecek yükselmeye karşı korunabilmektedir . Örneğin bu tip korunmaya uzun korunma ismi verilmektedir.
Yatirimci riskten korunma uygulamasıyla fiyat riski yerine baz riski üstlenmektedir. Vadeli işlem sözleşmesinin spot fiyata göre farklı fiyatlandırılması sonucu baz değerinin değişmesi baz riske yol açmaktadır. Baz değer ise vadeli işlem fiyatı ile spot fiyat arasındaki fark olarak tanımlanmaktadır.
Vadeli işlem sözleşmesine konu olan ürün ile yatırımcının riskten korunmayı amaçladığı ürün aynı değilse çapraz korunma yapılmış olmakta fakat yatırımcı söz konusu her iki ürünün spot fiyatı arasındaki farktan kaynaklanan çapraz korunma riskine maruz kalmaktadır. Bu risk spot piyasadaki fiyat riskine göre daha az olduğu için vadeli işlem piyasalarında riskten korunmak amacıyla yararlanılmaktadır. Vadeli işlem piyasalarının araştırma maliyetlerini azaltıcı ve bilgi akışını hızlandırıci özelliği de riskten korunmak isteyenlere yardımcı olmaktadır.
SPEKÜLASYON YAPMAK
Riskten korunmak isteyenlerin riskini üstlenerek daha fazla kazanç sağlamak amacıyla vadeli işlem piyasasında işlem yapma eylemine spekülasyon yapmak denilmektedir. Yani risk , riskten korunmak isteyenlerden spekülatörlere transfer edilmektedir. Spekülatörler vadeli fiyat ile beklenen spot fiyat arasında fark olduğu zaman spekülatif pozisyon almaktadirlar.
Eğer herhangi bir malın vadeli işlem fiyatının gelecekteki spot fiyatindan daha düsük olduguna inanirlarsa vadeli islem piyasasinda alis yapmakta, vadeli islem fiyatının gelecekteki spot fiyatından daha yüksek olduğuna inanırlarsa satış yapmaktadırlar. Tahminleri veya hesaplari doğru çikarsa spekülatörler kâr etmektedirler .
Vadeli işlem piyasasında spekülatörün rolü doğru tahminde bulunarak , riskten korunmayı amaçlayanların arz ve talep ilişkisinden yararlanmaya çalışmaktır. Riskten korunanlarsa risklerini azaltmak için vadeli işlem piyasalarını kullanmaktadırlar ve bu nedenle piyasada işlemlerin gerçek maliyetinin üzerinde ödeme yapmaya isteklidirler.
Spekülatörlerin varlığı sayesinde riskten korunmak isteyenlerin arz ve talepleri karşılanabilmektedir. Spekülatörlerin yokluğu piyasadaki likiditeyi azaltmakta , piyasa katılımcılarının arz ve taleplerinin yeterli derecede , hatta hiç , karşılanamamasına neden olmaktadır. Bazı girişimleri fiyat dengesizliklerine yol açsa da spekülatörler vadeli ve spot fiyatlar arasi farklılığın belirli bir aralıkta kalmasını sağlamaktadırlar .
Bu kişilerin alım – satımları fiyat düşüşlerinde destek noktası, yükselişlerinde direnç noktası oluşmasına neden olabilmektedir . Spekülatörler yaptıkları işlemlerden kazanç sağlayabilmek amacıyla sözleşmeleri kolayca nakide çevirmeye imkan verecek likiditeye sahip olan ve sözlesme sartlarinin yerine getirileceğine dair yeterli güvenliği sağlayan piyasaları tercih etmektedirler.
Spekülasyon Tipleri
Spekülasyon tipleri arz ve talep haberlerine dayali spekülasyon ve fiyat eğilimi tahminine dayalı spekülasyon olarak ikiye ayrılmaktadır.
a) Arz Ve Talep Haberlerine Dayalı Spekülasyon
Bu spekülasyon tipini gerçekleştirenler ikiye ayrılmaktadır : fiyat düzeyi tüccarları ve haber tüccarları.
Fiyat düzeyi tüccarları fiyat düzeyi hakkında muhakeme yapmalarina yardımcı olacak haber ve belgelerle ilgilenmektedirler . Örnek olarak hasat zamanı buğday fiyatlarının ineceğini ve sonra yavaş yavaş yükseleceğini esas alan spekülatör verilebilir.
Haber tüccarları ise beklenen arz ve talep değişimlerinin belirtilerini veren haberler ile ilgilenmektedirler. Bu tip spekülasyon yapanlar elde ettikleri bilgiyle alım satım yapmadan önce fazla beklememektedirler . Bekleme süresi fiyat düzeyine bağlı olarak alım satım yapanlara göre daha kısadır .
Her iki tip spekülatörde bilgilerini diğer yatırımcılardan gizlemek amacıyla borsa salonunda çalışmamakta , işlemlerini ofislerinden yürütmektedirler.
b) Fiyat Eğilimi Tahminine Dayali Spekülasyon
Bu spekülasyon çeşidinde iki tip spekülatör bulunmaktadir . Kısa süreli alım satım yapanlar ve pozisyon tüccarları.
Kısa süreli alım satım yapanlar işlemlerini çok kısa zaman aralıklarında gerçekleştirmektedirler. Zaman aralıkları bir kaç dakikadır. Bu tip spekülatörler fiyat düştüğünde satın almakta, bir kaç dakika sonra fiyat yükseldiğinde satmaktadırlar. Elde tutma süresi kısa olduğu için kazançları azdır , fakat bu işlemlerini sık sık tekrarlayarak kazançlarını arttırmaktadırlar.
Kısa süreli alım satım yapanlar işlemlerini ekonomik göstergelere ve hükümet programlarına fazla bakmadan , duygularıyla gerçekleştirmektedirler. Beş dakika içinde fiyatların ne olabileceğine dair teorileri vardır. Bu tip spekülatörler az miktardaki kazançlarini brokera komisyon ödeyerek sıfırlamamak için borsa salonundaki işlemlerini kendileri gerçekleştirmektedirler. Temel davranışları salondaki kalabalığın duygularını anlamak ve sonra harekete geçmektir.
Kısa süreli alım satım yapanlar kendi aralarında üçe ayrılmaktadırlar : Birim değişime göre alım satım yapanlar , gün boyunca alım satım yapanlar ve günden güne alım satım yapanlar.
Birim degişime göre alım satım yapanlar için degişimin anlamı minimum fiyat değişimidir. Amaçları genel olarak normal piyasa şartlarında son fiyatın 1/8 sent altında almak veya 1/8 sent üstünde satmaktır.
Gün boyunca alım satım yapanlar günlük seans boyunca alım satım yaparak kazanç sağlamaya çalışmaktadırlar. Geceye taşıdıkları pozisyonların değeri gündüz yaptıkları işlemlere göre çok düşüktür. Bunun nedeni ise gece boyunca karşılaşabilecekleri olaylarin spekülatif durumlarını olumsuz etkileme riskidir. Örneğin sel felaketinin tarlalardaki ürünlere zarar vermesi o ürüne ait vadeli işlem fiyatlarının hızla yükselmesi borsada kısa pozisyonunu gece boyunca koruyan yatırımcıyı zarara ugratmıştır.
Günden güne alım satım yapanlar ise pozisyonlarını bir kaç gece korumayı göze alan , alım satımlarını yarım gün ile üç gün arasinda gerçekleştiren spekülatörlerdir.
Fiyat eğilimi tahminine dayalı spekülatör tipinin ikincisi pozisyon tüccarlarıdır . Bu spekülatörler haftalar , hatta aylar boyunca pozisyonlarını korumaktadırlar. Örneğin pozisyon tüccarı herhangi bir ürünün fiyatınin düşeceğine inanıyorsa o ürüne dayalı vadeli işlem sözleşmesi satacaktir. Beklentisi gerçekleşirse ters işlem yoluyla kazanç sağlayacak ; gerçekleşmezse zarar edecektir.
| Temel Özellikler yATIRIM | Forward | Futures |
| Riskten Korunma Aracı | Evet | Evet |
| Standart Sözleşmeler | Hayır | Evet |
| Borsada/Tezgahüstü Piyasada İşlem Görme | Tezgahüstü Piyasa | Borsa |
| Fiziki Teslimat | Var | Genelde Yok |
| Teminat Zorunluluğu | Genelde Yok | Var |
| Vadeye Kadar Nakit Akışı | Yok | Var |
| Kredi Riski | Var | Yok |
| Kaldıraç Etkisi | Önemi Yok | Var |
| Hak ve Yükümlülük Birlikteliği | Var | Var |
Forward kontratı futures kontratının ilk biçimidir. Forward piyasasında mal alım-teslim anlaşması arada üçüncü bir parti olmadan alıcı ve satıcı arasında yapılır. Hem geleceğe dönük fiyat, hem de kontratta geçen miktar ve malın kalite özellikleri alıcı ve satıcı arasında saptanır. Burada üçüncü bir kurumun, anlaşma koşullarının bir parti tarafından bozulması halinde ek garantisi siz konusu değildir. Anlaşma koşullarına uymama diğer ticaret sözleşmelerinde olduğu gibi konuyla ilgili mahkemelerde çözümlenir. Mahkeme kararlarının uzun zaman alabilmesi forward kontratlarının güvenilirlik açısından istenilen düzeyde olmadığını gösterir. Futures piyasası bu eksiği ortadan kaldırmak amacıyla geliştirilmiştir.
Fiyatlama konusunda da forward ve futures işlemleri farklıdır. Forward’da geleceğe yönelik fiyat belirlemesi iki taraf arasında pazarlıkla saptanır. Buna karşın futures piyasası diğer menkul kıymet borsaları gibi çalışır. Belirli bir günde alıcılar ve satıcılar emirlerini verdikten sonra, arz ve talep koşulları o gün hatta o an için geçerli olan futures fiyatlarını belirlerler.[20]
| Forward | Vadeli işlem Sözleşmesi (Future) |
| İki taraf arasında yapılan özel sözleşmelerdir ve organize borsalarda işlem görmezler | Organize borsalarda işlem görürler. |
| Tarafların ihtiyaçlarına göre düzenlenirler ve standart değildirler. | Sözleşme özellikleri standarttır. |
| Temerrüt riski vardır. Satıcı belirlenen malı veya finansal ürünü teslim edemeyebilir veya alıcı da teslimatı kabul etmeyebilir. Kredi riski vardır. | İşlemler takas kurumu tarafından garanti edilir. Tarafların birbirini tanıması gerekmez. |
| Vadeye sonuna kadar beklemek zorunluluğu vardır. | Vade sonuna kadar beklemek gerekmez, vade sonundan önce pozisyon kapatmak mümkündür. |
| Vadeye kadar nakit akışı yoktur. | Piyasaya göre değerleme (marking to market) yapılmasından dolayı sürekli nakit akışı vardır. |
| Teminat zorunluluğu yoktur. Dolayısıyla, kaldıraç etkisinden söz edilemez. | Teminat yatırılması zorunludur. Kaldıraç etkisi vardır. |
| İşlemler şeffaf değildir. | İşlemler şeffaf olarak kamuya açık yapılır. |
Vadeli Mal (Emtia) Piyasalarının
Türkiye Ekonomisine ve Dış Ticaretine Sağlayacağı Yararlar
Vadeli işlem piyasalarının Türkiye’de, finans piyasalarını, kredi mekanizmasını, üretim ve dış ticaret faaliyetlerini tamamlayıcı bir yapı göstereceği tartışma götürmez bir gerçektir. Vadeli işlemler piyasasının genel fayda fonksiyonu şu şekilde özetlenebilir:
Pamuk fiyatlarının uluslararası piyasa şartları içerisinde gerçekçi bir şekilde oluşması sağlanacaktır. Piyasaların işleyişindeki kolaylık ve hız pamuk fiyatlarında daha iyi bir istikrar temin edecektir. Pamuk vadeli işlemler borsası, piyasada ürün arzının kesikli, ancak talebinin sürekli olmasından doğan yapısal sorunları ve dengesizlikleri gidererek devletin destekleme ihtiyacına bağlı olarak üstlendiği mali yükü azaltacaktır. Tekstil ve konfeksiyon sanayicileri ise, pamuk fiyatlarındaki çift yönlü hareketlenmelerden doğan fiyat riskini finans kesimine aktararak, risklerini dengeleme olanağına kavuşabileceklerdir. Aynı zamanda, üreticiler uzun vadeli satış ve üretim bağlantıları yapma imkanı bulacaklardır.
Sanayici borsadan aldığı fiyat sinyallerini değerlendirerek istikrarlı fiyat üzerinden girdi temin edebilecek, borsada oluşan fiyatlara bakarak üretim maliyetlerini ve satış fiyatını gerçekçi bir şekilde planlayıp, dış ve iç piyasaya karşı yükümlülüklerini zamanında yerine getirebilecektir. Üretim sonrasında depolama maliyetlerinde ve stoklara bağlanan finanssal giderlerde tasarruf sağlanarak, buradaki maliyet unsuru farklı alanlara kaynak olarak aktarılabilecektir. Sanayiciler ürün toplam maliyetlerini ve satış fiyatlarını daha rekabetçi bir düzeyde tutup, dış satışlarını geliştirerek ülkeye daha fazla döviz getirisi sağlayabileceklerdir. Diğer taraftan, vadeli işlemler geleceğe yönelik isabetli tahmin yapma olanağı sağlamaktadır. Böylece, üreticiler üretim planlarını, üretim tercihlerini ve üretim ikame imkanlarını daha gerçekçi bir şekilde yapabileceklerdir. Çünkü vadeli ürün borsalarının olduğu bir ortamda üreticinin piyasa koşullarına karşı duyarlılığı artacaktır. Bütün bunların yanı sıra ithalat ve ihracatçı dünya fiyatlarıyla ticaret yapma olanağına kavuşarak, uluslararası piyasalarda rekabet gücünü arttıracaktır. Ayrıca, ihracatçı uzun vadeli bağlantılara girmek ve bu bağlantıları risk yüklenmeden yerine getirmek imkanı bulacaktır. Fiyat riskinden korunan ihracatçı istikrarlı bir gelire kavuşacak ve pazar payını artırmayı isteyecektir.[22]
Vadeli işlemler piyasasında kontratların kayıt altına alınması sayesinde ticaretin izlenmesi kolaylaşacaktır. Pamuk gibi dünya genelinde halen önemli bir hammadde durumunda olan bir ürün üzerine kurulacak vadeli işlemler piyasası, gerekli kurumsallaşma sağlanacak olursa yabancı yatırımcıların da dikkatini çekecektir. İzmir’de kurulacak olan vadeli işlemler borsası Türkiye genelinde farklı ürünlerin, göstergelerin ve finanssal enstrümanların da vadeli işlemler kapsamına alınmasında öncü rolü oynayacaktır.
Sonuç
Vadeli işlem piyasaları, bünyesinde taşıdığı özellikler ile kullanıcılarına büyük kolaylıklar sağlayan günümüzün en fazla rağbet edilen finans ve risk aktarma araçlarının başında gelmektedir. Ekonomik kararları alan merkez ve piyasa güçlerinin en çok bilmek istedikleri konu olan gelecekteki fiyat konusu, vadeli işlem piyasalarının uygulandığı alanlarda otoritelere bir fikir vermektedir. Serbest piyasada bugünkü fiyatı belirlemede gösterilen başarı gelecek fiyatlarının belirlenmesinde gösterilememektedir. Vadeli işlem piyasalarının devreye girmesi piyasada yaşanan bu belirsizliği bir nebze olsun giderebilecektir.
Vadeli işlemlerin başarısı bu işlemlerin yapılacağı borsaların teknik yapıları ve iletişim imkanlarının geliştirilmesi, sistemin işleyişi, faaliyetlerinin çerçevesini belirleyen sağlam hukuksal düzenlemelerin gerçekleştirilmesi ve oyuncuların yeterli biçimde aydınlatılarak belirli bir toplumsal altyapının oluşturulmasıyla mümkün olabilecektir. Vadeli işlem piyasalarının başarılı olabilmesinde en önemli unsurlardan birinin de ekonomik istikrar olduğu akıldan çıkarılmamalıdır.
Bir diğer önemli nokta da piyasaların geniş tabanlara yayılarak sığlıktan, dolayısıyla sert fiyat hareketlerinden ve kolay manipülasyonlardan etkilenmesinin önlenmesidir. Ayrıca, piyasanın istikrar ve güven içinde işleyebilmesi için denetim mekanizmasının kurulması şarttır. Bu denetim mekanizması gerek borsa dışı denetim gerekse borsa içi otokontrol şeklinde örgütlenmelidir.
Altyapısıyla, teknik kapasitesiyle, eğitilmiş elemanlarıyla, istikrarlı denetimiyle, standartlarıyla geniş bir tabana yayılmış sağlıklı bir vadeli işlemler piyasasının Türkiye açısından önemli ekonomik işlevler üstleneceği şüphe götürmez bir gerçektir.
KAYNAKÇA
[2] www.baskent.edu.tr/~gurayk
[3] Ebru Arısoy- Uzman Yardımcısı Ekonomik Araştırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü
[4] Vadeli İşlem Piyasaları “Forward & Futures” ve Türkiye’de Oluşumun Ekonomik Şartları, Yusuf Erdem, Ocak 1993, Sayfa 1
[5] Vadeli İşlem Piyasaları “Forward & Futures” ve Türkiye’de Oluşumun Ekonomik Şartları, Yusuf Erdem, Ocak 1993, Sayfa 24
[6] Vadeli İşlem Piyasaları “Forward & Futures” ve Türkiye’de Oluşumun Ekonomik Şartları, Yusuf Erdem, Ocak 1993, Sayfa 25
[7] www.baskent.edu.tr/~gurayk
[8] Vadeli İşlem Piyasaları “Forward & Futures” ve Türkiye’de Oluşumun Ekonomik Şartları, Yusuf Erdem, Ocak 1993, Sayfa 45
[9] www.baskent.edu.tr/~gurayk
[10] www.baskent.edu.tr/~gurayk
[11] Vadeli İşlem Piyasaları “Forward & Futures” ve Türkiye’de Oluşumun Ekonomik Şartları, Yusuf Erdem, Ocak 1993, Sayfa 101
[12] www.imkb.gov.tr/piyasalar/vadeli.htm
[13] www.imkb.gov.tr/piyasalar/vadeli.htm
[15] www.imkb.gov.tr/piyasalar/vadeli.htm
[16] www.imkb.gov.tr/piyasalar/vadeli.htm
[17] Sermsye Piyasası Faaliyetleri Türev Araçlar Lisansı Eğitimi, TSPAKB, Aralık 2002
[20] Futures Piyasaları: Teori ve Pratik, Doç. Dr. Ümit Erol, Ankara 1994
[21] Finansal Türevler, Prof. Dr. İhsan Ersan, Sayfa 47